بسم الله الرحیم

در باره قرائت ترتیل استاد محمد صدیق المنشاوی :

در سوره های فرقان و مزّمل آمده است که نزول قرآن به صورت «ترتیل» بوده و قرائت این کتاب نیز باید به صورت ترتیل باشد.
چنان که فرموده: «…و رتّل القرآن ترتیلاً» (مزّمّل(۷۳)، آیه ۴)

«ترتیل» نامی است که در اصطلاح به یکی از چند نحوه قرائت قرآن گفته می شود و در کنار نام هایی چون: تحقیق، تدویر، تحدیر و حُدَیر، به کار می رود و به معنای: پیوسته، مستمر، واضح و نیکو خواندن قرآن است. اطلاق کلمه ترتیل به دوره های ضبط شده موجود، با مسامحه همراه است.
بدون شک یکی از معیارهای مهم در ارزیابی یک تلاوت، در نظر گرفتن خصوصیات قاری و میزان اثر پذیری وی از قاریان دیگر است، که ما نیز بدان خواهیم پرداخت.
یکی از دوره های بسیار مشهور قرائت ترتیبی قرآن، دوره ای است که مرحوم استاد شیخ محمد صدیق منشاوی آن را تلاوت کرده است.
محمد صدیق منشاوی، یکی از قرّاء کشور مصر است ۴۷ سال پیش از دنیا رفته و از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. آنچه می توان در اینجا بدان اشاره کرد، این است که پدر او، «صدیق منشاوی» نیز قاری بوده و پدر و پسر از لحاظ زهد و تقوا و نیز وسیله قرار ندادن قرآن برای نیل به متاع دنیا، مشهور بوده اند که قرائت یا عدم قرائت خود را به میزان مبالغی که در ازای آن دریافت می کردند، منوط نمی ساختند و با لحاظ کردن برخی عوامل جغرافیایی، این نکته قابل توجّه است. برادر او، « محمود صدیق منشاوی» نیز قاری قرآن بوده و هم اکنون در قید حیات است. در مورد دوره ای ترتیبی که از محمّد صدیق منشاوی به جای مانده، باید گفت این دوره به حق ستودنی است و در نوع خود دارای امتیازاتی متعدد است:

صدای قاری در حد اعلای پختگی و آمیخته با متانت و رزانتی است که متناسب با شکوه خاصّ قرآن کریم است. به تصدیق تمامی صاحبنظران، صوت محمد صدیق منشاوی، جوهره ای از حزن را با خود دارد و ناخود آگاه، شنونده را تحت تأثیر قرار می دهد. وی در به کارگیری آهنگهای تلاوت، راه افراط نپیموده و این نغمات، هرگز برآیات پیشی نمی گیرند، به این معنا که شنونده ابتدا صوت قرآن را می شنود و سپس وجود برخی نغمه ها و آهنگها را احساس می کند. در حالی که این حالت، در تلاوت برخی قراء دیگر کاملاً برعکس و موجب پدید آمدن حالتی ناخوشایند است.

برجستگی دیگر دوره ترتیبی مرحوم محمد صدیق منشاوی، روش بسیار استادانه ای است که وی در وقف و ابتدا دارد. با اینکه منشاوی در قرائت «تحقیق» خود، بسیاری از اوقات، وقفهای مطلق و اواخر آیات را رعایت نمی کند، لکن در دوره ترتیبی، نه تنها از وقف برسر هیچ آیه ای (غیر از یک آیه) عدول نکرده است، بلکه می توان گفت وقفهای مطلقِ درون آیات را نیز به نحو احسن مورد توجه قرار داده و از آنها تخطّی نکرده است.

گفتنی است که وقف مطلق در بسیاری از قرآنها با علامت «ط» نشان داده شده و سوگ مندانه باید گفت: در برخی مصحفها که سالهای اخیر انتشار یافته و گاهی تیراژ بالایی نیز پیدا کرده، این علامت که از جمله یادگارهای سنّت اسلامی است، حذف شده است. به عقیده برخی محققان، وقف مطلق، از زمان پیامبراکرم (ص) و در سایه ارشادات ایشان مانده و در تمامی رسم الخطهای قرآن، که در طول بیش از هزارواندی سال تهیه شده اند، به چشم خوردن این علایم وقف، به همراه تواتر و همسانی کامل است و رعایت آنها کاملاً ضروری می باشد و از ارکان بسیار مهم تلاوت است که متأسفانه این جنبه نیز، همانند برخی جنبه های دیگر، گاهی مورد کم توجهی قرار گرفته است.

به هرحال، تنها آیه ای که استاد محمد صدیق منشاوی در دوره خود، برسرآن وقف نکرده، آیه ۱۵۱سوره مبارکه صافّات است که آن را به آیه۱۵۲ متصل نموده است. آن هم به صورتی که یک بار آیه را به طور کامل می خواند و با وقف برسرآن، حد آن را مشخص می کند، سپس از اواسط آیه شروع کرده، آن را به آیه بعد (۱۵۲) متصل می سازد، به این صورت:
ألا إنّهم من إفکهم لیقولون (۱۵۱)
من إفکهم لیقولون ولد اللّه وإنّهم لکاذبون (۱۵۲)
چنین چیزی در برخی دوره های ترتیبی دیگر هم مشاهده می شود و دلیل آن، احتراز از سخن کفرآمیز کسانی است که گفتند: ولد اللّه (خدا فرزندی به دنیا آورد). چون چنین سخنی آغاز آیه است، برخی از قاریان به آیه قبل باز می گردند، تا جمله همچنان حالت نقل قول داشته باشد.
اتصال این دو آیه به یکدیگر، اشکال چندانی را پدید نمی آورد، بلکه برخی دلایل تحقیقی عکس این حالت را نیز تأیید می کند که در اینجا از نقل آنها صرف نظر می کنیم.

از دیگر ویژگیهای دوره ترتیل استاد محمد صدیق منشاوی، قرائت برخی کلمات قرآنی به وجه دیگری است که توسط حفص از عاصم روایت گردیده است.
گفتنی است قرائت مشهور و معتبری که در ایران و بخش اعظم جهان اسلام وجود دارد، قرائتی است که حفص از عاصم روایت کرده و در نهایت به امیرمؤمنان علی(ع) و پیامبراکرم(ص) منتهی می شود.

در روایت حفص، قرائت برخی کلمات به دو وجه تجویز شده که وجه اول در مصحف های ما آمده است، ولی منشاوی وجه دوم را قرائت می کند که در زیر به برخی از این نمونه ها اشاره می شود:
وجه اول: اللّه الّذی خلقَکم من ضَعْفٍ ثمَّ جَعَلَ من بعد ضَعْفٍ قوّة ثمَّ جعل من بعد قوّة ضَعْفاً وشیبةً.
وجه دوم: اللّه الّذی خلقکم من ضُعْفٍ ثمَّ جعل من بعد ضُعْفٍ قوّة ثمَّ جعل من بعد قوّة ضُعْفاً وشیبةً. (آیه ۵۲ سوره روم)

وجه اول: قل أراءیتم ما أنزل لکم من رزق فجعلتم منه حلالا وحراماً قل ءآللّه أذن لکم ام علی اللّه تفترون.
وجه دوم: قل أرءیتم ما انزل اللّه لکم من رزق فجعلتم منه حلالاً وحراماً قل ءاْللّه أذن لکم أمْ علی اللّه تفترون.(یونس، آیه ۵۹)

وجه اول: قل الحمدللّه وسلام علی عباده الّذین اصطفی ءآللّه خیر أمّا یشرکون.
وجه دوم: قل الحمدللّه وسلام علی عباده الّذین اصطفی ءاْللّه خیر أمّا یشرکون. (سوره نمل، آیه ۵۹)

به نظر می رسد چنانچه استاد منشاوی در موارد فوق نیز به روش معمول عمل می کرد و به مصداق روایتی که از معصوم(ع) رسیده: «إقرؤوا کما یقرء الناس؛ [قرآن را همان گونه که مردم می خوانند (به شیوه ای عرفی و پسندیده) بخوانید]»، به صواب نزدیک تر می بود.

با این حال، دوره ترتیبی استاد محمد صدیق منشاوی در نوع خود از بهترین هاست و با وجود گذشت زمانی طولانی برآن و تهیه و تکثیر دوره های متعدد، هنوز همانندی نیافته و جایگاه خود را حفظ کرده است. قطعاً چنانچه دوره های جدیدتر، خصوصاً در جمهوری اسلامی ایران، یعنی پایگاه تشیع پدید آیند که ضمن حفظ این محاسن، خوبیهای دیگری داشته باشند، ارجح خواهند بود و این محتاج همت جوانان عزیز و شاگردان مکتب قرآن است. و ما ذلک علی اللّه بعزیز.