در حقیقت تغییر قبله یک نوع تربیت و تکامل و نعمت برای مسلمانان بود تا با انضباط اسلامی آشنا شوند و از تقلید و تعصب برهند، زیرا خداوند در آغاز برای جدا کردن صفوف مسلمانان از بت پرستان که در برابر کعبه که آن روز بتخانه بزرگی بود و سجده می‌کردند دستور داد به سوی بیت المقدس نماز بخوانند، تا موضع آنان در برابر مشرکان مشخص گردد، اما بعد از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله همزمان با تشکیل حکومت اسلامی دستور توجه به سوی کعبه صادر شد، و مسلمانان متوجه قدیمی‌ترین خانه توحید شدند و به این ترتیب یک مرحله از تکامل جامعه اسلامی تحقق یافت.
قبله
وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ (بقره ـ ۱۵۰)
و (ای پیامبر!) از هر جا خارج شدی پس (به هنگام نماز) روی خود را به سوی مسجد الحرام بگردان، و (شما ای مسلمانان نیز) هر جا بودید (در سفر و در حضر) روی خود را به سوی آن بگردانید تا برای (هیچ کس از) مردم جز ستمگرانشان، امکان احتجاج (و مجادله) علیه شما نباشد. پس از آن ها نترسید و تنها از من بترسید. و (بدانید تغییر قبله برای آن بود) تا نعمت خود را بر شما تمام کنم و شاید که شما هدایت شوید.
در این آیه حکم عمومی توجه به مسجد الحرام را در هر مکان و هر نقطه‌ای تکرار می‌کند البته این نکته را فراموش نکنیم با اینکه روی سخن به پیامبر صلی الله و علیه وآله است ، مسلماً منظور عموم نمازگزاران می‌باشد.
روشن است که تکرار موضوع تغییر قبله در آیات متعدّد، نشانه ی اهمیّت آن است. علاوه بر آنکه در هر یک از آیات در کنار این موضوع، مطلب جدیدی را نیز یادآور می‌شود. مثلاً در این آیه، خداوند بعد از دستور روی نمودن به سوی مسجد الحرام می‌فرماید: این بدین خاطر است که مردمان، بهانه‌ای بر علیه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و مسلمانان نداشته باشند.

سه نکته مهم در آیه:
۱- کوتاه شدن زبان مخالفان: می‌گوید” این تغییر قبله به خاطر آن صورت گرفت که مردم حجتی بر ضد شما نداشته باشند” (لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ).
هر گاه این تغییر قبله صورت نمی‌گرفت از یک سو زبان یهود به روی مسلمانان باز می‌شد و می‌گفتند: ما در کتب خود خوانده‌ایم که نشانه پیامبر موعود این است که به سوی دو قبله نماز می‌خواند و این نشانه در محمد صلی الله و علیه وآله نیست، و از سوی دیگر مشرکان ایراد می‌کردند که او مدعی است برای احیاء آئین ابراهیم آمده، پس چرا خانه کعبه را که پایه گزارش ابراهیم است فراموش نموده، اما حکم تغییر قبله موقت به قبله دائمی، زبان هر دو گروه را بست.
این یکی از اصول کلی و اساسی تربیت توحیدی اسلامی است که از هیچ چیزی و هیچ کس جز خدا نباید ترس داشت، تنها ترس از خدا (یا صحیحتر ترس از نافرمانی او) شعار هر مسلمان با ایمان است، که اگر این اصل بر روح و جان آنها پرتوافکن شود، هرگز شکست نخواهند خورد. اما مسلمان نماهایی که به عکس دستور بالا، گاه از” شرق” می‌ترسند و گاه از قدرت” غرب” گاه از” منافقین داخلی” و گاه از” دشمنان خارجی” خلاصه از همه چیز و همه کس جز خدا وحشت دارند آنها همیشه زبون و حقیر و شکست‌خورده‌اند
ولی از آنجا که همیشه افراد بهانه جو و ستمگری هستند که در برابر هیچ منطقی تسلیم نمی‌شوند، استثنایی برای این موضوع قائل شده، می‌گوید:” مگر کسانی از آنها که ستم کرده‌اند” (إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ).
که اینها به هیچ صراطی مستقیم نیستند، اگر به سوی بیت المقدس نماز بخوانید می‌گویند این قبله یهود است و شما دنباله رو دیگرانید، و اگر به سوی کعبه باز گردید می‌گویند شما ثبات و بقایی ندارید، بقیه آئین شما نیز به زودی دستخوش دگرگونی خواهد شد!
این بهانه‌جویان به حق ، شایسته نام ستمگر و ظالمند، چرا که هم بر خود ستم می‌کنند و هم بر مردم که سد راه هدایت آنها می‌شوند.
۲- از آنجا که عنوان کردن این گروه با نام” ستمگر” ممکن بود در بعضی تولید وحشت کند ، می‌گوید:” از آنها هرگز نترسید، و تنها از من بترسید” (فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی).
این یکی از اصول کلی و اساسی تربیت توحیدی اسلامی است که از هیچ چیزی و هیچ کس جز خدا نباید ترس داشت، تنها ترس از خدا (یا صحیح تر ، ترس از نافرمانی او) شعار هر مسلمان با ایمان است، که اگر این اصل بر روح و جان آنها پرتوافکن شود، هرگز شکست نخواهند خورد.
اما مسلمان نماهایی که به عکس دستور بالا، گاه از” شرق” می‌ترسند و گاه از قدرت ” غرب ” ، گاه از” منافقین داخلی” و گاه از” دشمنان خارجی” و خلاصه از همه چیز و همه کس جز خدا وحشت دارند ، آنها همیشه زبون و حقیر و شکست ‌خورده‌اند.
۳- تکمیل نعمت خداوند به عنوان آخرین هدف برای تغییر قبله ذکر شده، می‌فرماید” این به خاطر آن بود که شما را تکامل بخشم و از قید تعصب برهانم” و نعمت خود را بر شما تمام کنم تا هدایت شوید” (وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ).
در حقیقت تغییر قبله یک نوع تربیت و تکامل و نعمت برای مسلمانان بود تا با انضباط اسلامی آشنا شوند و از تقلید و تعصب برهند، زیرا خداوند در آغاز برای جدا کردن صفوف مسلمانان از بت پرستان که در برابر کعبه که آن روز بت خانه بزرگی بود سجده می‌کردند دستور داد به سوی بیت المقدس نماز بخوانند، تا موضع آنان در برابر مشرکان مشخص گردد، اما بعد از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله همزمان با تشکیل حکومت اسلامی دستور توجه به سوی کعبه صادر شد، و مسلمانان متوجه قدیمی‌ترین خانه توحید شدند و به این ترتیب یک مرحله از تکامل جامعه اسلامی تحقق یافت.
تکرار موضوع تغییر قبله در آیات متعدّد، نشانهء اهمیّت آن است. علاوه بر آنکه در هر یک از آیات در کنار این موضوع، مطلب جدیدی را نیز یادآور می‌شود. مثلًا در این آیه، خداوند بعد از دستور روی نمودن به سوی مسجد الحرام، می‌فرماید: این بدین خاطر است که مردمان، بهانه‌ای بر علیه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و مسلمانان نداشته باشند
پیام‌های آیه:
۱ ـ مسلمانان باید از هر کاری که بهانه به دست دشمن می‌دهد پرهیز کنند. «لِئَلَّا یَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْكُمْ حُجَّةٌ»
۲ ـ نفی سلطه ی دیگران و رسیدن به استقلال، یک ارزش است. «لِئَلَّا یَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْكُمْ حُجَّةٌ»
۳ ـ تغییر قبله، عامل خنثی سازی ایرادهای بی‌جا و بهانه‌تراشی‌های اهل کتاب و مشرکان و منافقان می‌باشد. «لِئَلَّا یَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْكُمْ حُجَّةٌ»
۴ ـ دشمنان خارجی، بزرگترین خطر برای مسلمانان نیستند، بی‌تقوایی خطر اصلی است. «فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی»
۵ ـ تعیین قبله ی مخصوص برای مسلمانان، زمینه ی اتمام نعمت خدا بر آنهاست. «وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْكُمْ»
۶ ـ تعیین قبله و نماز خواندن به سوی مسجد الحرام، زمینه ی هدایت مۆمنان است. «لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»
۷ ـ هدایت، دارای مراحلی است. با آنکه مخاطب آیه مسلمانان هستند که هدایت شده‌اند، پس منظور دست‌یابی به مراحل بالاتری از آن است. «لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ»
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان